Orteza – korygujący sprzęt medyczny. Działanie, wytwarzanie i zastosowanie.

Czym jest orteza?

Orteza to rodzaj sprzętu rehabilitacyjnego, którego rola jest wspomaganie podstawowych i bardziej zaawansowanych funkcji danego stawu i segmentu kończyny górnej i dolnej. Ich zastosowanie jest bardzo szerokie, klasyfikacja rozległa  a sposoby wytwarzania wciąż podążają ku jak największej efektywności wykorzystania materiałów idącym w parze z maksymalizacją komfortu pacjenta. Ortezy wykonywane sa indywidualnie w firmach protetycznych na podstawie odlewu segmentu ciała a następnie wytwarzane na zamówienie. Nie istnieją ortezy, które spełniałyby zadana funkcję będąc jednocześnie uniwersalne dla chociażby 2 osób. Ortezy stosuje się głównie przy koslawości, szpotawości kolan i kostek a także wspomagająco w przebiegu chorób reumatycznych  i neurologicznych.

Rodzaje ortez

Ortezy stosuje się do kończyn górnych i dolnych. Mają one spełniać różne funkcje w zależności od potrzeb. Główny podział ortez wygląda następująco:

• Stabilizujące,
• Unieruchamiające,
• Korekcyjne,
• Odciążające,
• Dynamiczne,
• Redresyjne.

Ponadto ortezy kończyn dolnych klasyfikuje się ze względu na poziom zastosowania:

• FO- foot orthosis – orteza stopy,
• AFO- foot ankle orthosis – orteza stopy i kostki,
• HKFO- hip knee foot orthosis – orteza biodra,kolana i stopy
• KAFO – knee ankle foot orthosis – orteza obejmująca kolano, kostke i stopę.

Ortezy muszą być lekkie, dokładnie dopasowane do kończyny, być wykonane z materiału rozciągającego się zgodnie z kierunkiem działania ortezy oraz podtrzymywać kończynę w pozycji funkcjonalnej. Wyróżnia się więc ortezy pod postacią:

• Szyn (łusek) ręki i nadgarstka – mają działanie stabilizująco-korekcyjne nadając poprawne ustawienie stabilizowanych odcinków ręki. Nadają anatomiczne zgięcie 20º w zgięciu grzbietowym nadgarstka i 15-stopniowe odwiedzenie łokciowe. Pomaga to w leczeniu po urazach oraz w zaopatrzeniu kończyn obarczonych wadami wrodzonymi. Głównie wykonywane są z termoplastów odkształcanych na kończynie pacjenta lub modelu anatomicznym. Z zewnątrz pokrywane są piankami poliuretanowymi i tkaninami oddychającymi. Mają za zadanie poprawić jakość życia, pomóc w najprostszych czynnościach jak np. zapinanie guzika.
• Dynamiczne aparaty reki – ortezy do samodzielnych ćwiczeń usprawniających stawy dłoni. Stosowane zwykle w przebiegu zaburzeń ruchu palców (np. aparat capenera czy ćwiczeniu prostowników, aparat bunnela – przy ćwiczeniu zginaczy i prostowników).
• Aparaty sprężynowe – pomagają w prostowaniu ręki dzięki umieszonym na grzbiecie dłoni sprężynom.
• Ortezy stawu łokciowego – w zaopatrzeniu łokcia stosuje się, poza łuskami, opaski elastyczne zamknięte lub zapinane na przedramieniu. Stosuje się je przy zapaleniu nadkłykcia stawu łokciowego (łokieć tenisisty) oraz po urazach przedramienia. Stosuje się je by uniemożliwić nadmierne ruchu w obrębie stawu łokciowego.
• Ortezy stawu barkowego – ortezy typu Dessaulte’a mające na celu unieruchomienie stawu barkowego. Jest to rozwiązanie stosowane przy leczeniu urazów stawu barkowego i stawów sąsiadujących z nim. Wygodniejsze niż opatrunek gipsowy. Występują odmiany ortoz stawu barkowego pozwalające na unieruchomienie stawu w pozycji odwiedzonej o zadany kąt.

Działanie  i zastosowanie ortezy

Ortezy wykorzystywane są w poprawie efektywności ruchu kończyny górnej w przebiegu chorób takich jak:

• Schorzenia reumatyczne – pogłębiający się stan zapalny stawów prowadzi do przerostu maziówki stawowej co bezpośrednio niszczy układ więzadłowy stawów i ścięgna mięśni. W przebiegu choroby zauważalne są znaczne poszerzenia stawów, zaniki mięśni i przykurcze w stawach dłoni (typ. „łabędzia szyjka” „palec butonierkowy”). Zastosowanie ortez zmniejsza dolegliwości bólowe, poprawia aktywność pacjentów dotkniętych chorobą, spowalnia powstawanie zniekształceń.
• Schorzenia neurologiczne – powstają w wyniku uszkodzenia górnego neuronu ruchowego co powoduje globalny niedowład kończyny górnej, oraz przykurcz mięśni odpowiadających za zginanie ręki w łokciu. Charakterystyczny objaw to „ręka spastyczna”. Ortez używa się tu by zapobiec deformacjom lub by nie utrwaliły się na dobre. Używa się do tego łusek, szyn, splintów pneumatycznych.
• Urazy – orteza zapewnia odpowiednie warunki gojenia się urazów jak stłuczenie czy skręcenie kończyny górnej. Jest wygodniejsza i lżejsza od gipsu. Orteza może tez zapobiegać urazom odciążając delikatny narząd manipulujący (kończynę górną), stabilizując ruchy przy podnoszeniu ciężarów itd.
• Schorzenia ortopedyczne – czyli zmiany przeciążeniowo-zwyrodnienowe w stawach oraz zespoły uciskowe (np. zespół cieśń nadgarstka). Ortezy są tu stosowane wraz z leczeniem farmakologicznym i fizjoterapeutycznym jako element pomocniczy i odciążająco-stabilizujacy.
• Wady wrodzone – ortezy w wadach wrodzonych albo pomagają w uzyskaniu jakiejkolwiek sprawności albo pomagają w odtworzeniu ubytków/deformacji jak np. ortezy palców przy chorobie krótkopalczastości).

Wkładki ortopedyczne

Wkładki ortopedyczne to rodzaj ortez obejmujących stopę (FO- foot orthosis).  Do funkcji takich ortez należy:

• Zmiana warunków kontaktu stopy (poszczególnych jej części) z podłożem,
• Redystrybucja nacisków np.: zmniejszenie średnich i maksymalnych nacisków na stopie (centralna część śródstopia, pięta), wzrost nacisków w przyśrodkowej części śródstopia,
• Korekcja ustawienia stopy, podudzia, uda względem podłoża,
• Stabilizacja poszczególnych części stopy,
• Amortyzacja podczas chodu.

Wkładka ortopedyczna składa się z: klinu supinacyjnego, podparcia, sztywnika, warstwy amortyzującej i wyściółki.

Rodzaje wkładek ortopedycznych

Wkładki ortopedyczne dzieli się następująco:

Ze względu na konstrukcję:

• Wkładki całkowite, które obejmują co najmniej ¾ długości stopy, a najlepiej jej całą długość
• Wkładki częściowe, które obejmują część długości stopy
• Wkładki sztywne, wykonane z twardego tworzywa sztucznego, pokryte materiałem wyściełającym
• Wkładki półsztywne, wykonane z korka lub tworzywa sztucznego, pokryte materiałem wyściełającym
• Wkładki miękkie, wykonane z miękkiego tworzywa sztucznego lub składające się peloty i opaski mocującej
• Wkładki korytkowe – wkładki z podwyższonymi ścianami, które obejmują boki i tył stopy
• Wkładki zapiętkowe, które obejmują całą piętę.

Ze względu na pełnione funkcje:

• Wkładki unieruchamiające, które działają tylko na palce i dalsze nasady kości śródstopia (wykonane zawsze z twardego tworzywa i obejmują całą stopę, aż do zakończeń palców)
• Wkładki stabilizujące, stosowane tylko przy stopie opadającej (wykonane ze sztywnego sztucznego tworzywa, obejmują całą stopę, aż do zakończenia palców, zaopatrzone są w sprężynową stalkę piętową, zakończoną obejmą nie wystającą poza cholewkę buta, wykonane są też z podciągiem gumowym)
• Wkładki wyrównujące skrócenia kończyn, stosowane przy skróceniu stopy do 3cm, a u dzieci i młodzieży do 2 cm. Przy większym skróceniu standardowa wysokość napiętków jest za mała, dlatego zaleca się wtedy obuwie ortopedyczne. Wkładki wykonuje się zwykle z korka lub tworzywa sztucznego, ujętego między dwie warstwy tkaniny wzmacniającej wierzch i część dolną wkładki, dzięki czemu zwiększa się trwałość i wytrzymałość warstwy wyrównującej
• Wkładki uzupełniające ubytki stopy – wykonane zazwyczaj ze sztywnego tworzywa sztucznego ścienionego od głów kości śródstopia ku uniesionemu kołyskowato przodowy, dzięki czemu zwiększa się jego elastyczność, zaś wypełnienie noska wykonują się z korka lub pianki. Całość, przeznaczoną do normalnego obuwia, nakrywa się warstwą wierzchnią. Czasem można ją uzupełnić napiętkiem i paskiem przez grzbiet stopy albo konstrukcją tzw. zwykłą
• Wkładki odciążające miejsca wrażliwe stopy – mają zwykle elementy podpierające sąsiednie części podeszwy, np. sklepienie poprzeczne przy modzelach pod bolesnymi miejscami wymagającymi odbarczenia
• Wkładki korekcyjne, służą do korygowania istniejących już wad postawy stopy i utrzymują ją we właściwym położeniu. Wkładki mogą być sztywne lub półsztywne z modyfikacją części podeszwowej. Zapewniają odpowiedni przechyl i modelowanie podeszwy stopy, a także powstawanie sił korekcyjnych usuwających zniekształcenie stopy. Są też wkładki tzw. miękkie z pelotą kształtującą dolną powierzchnię stopy
• Wkładki podtrzymujące łuk podłużny stopy, które zapewniają właściwy kształt i wysokość łuku podłużnego stopy, stabilizują nadmierną pronację i spłaszczenie stopy, zapobiegają też zmęczeniu stopy, kończyny dolnej i dolnego odcinka kręgosłupa
• Wkładki – kliny korygujące ustawienie pięty. Zaprojektowane tak, aby umożliwić ich zastosowanie w przypadku szpotawości, jak i koślawości. Przyśrodkowe ułożenie wkładki redukuje pronację i przez to zmniejsza się ból w okolicy pięty i łuku. Taka korekcja zapobiega spłaszczeniu stopy i zmniejsza nadmierną ruchomość w stawach stępu i śródstopia, co pozwala zredukować ryzyko wystąpienia zapalenia ścięgna w wyniku niestabilności
• Wkładki pod ostrogi piętowe przeznaczone są do bolesnych i wrażliwych pięt, łagodzą ból spowodowany przez ostrogi piętowe, wrażliwe miejsca na pięcie czy zapalenie kaletki piętowej. Usunięcie krążka z centralnej części zapobiega bezpośredniemu stykaniu się bolesnego miejsca z butem, jest też dobrym amortyzatorem bolesnej pięty

Wytwarzanie ortezy

Podczas projektowania sprzętu medycznego panuje kilka ogólnych zasad, które stanowią o poprawności zaprojektowanej ortezy oraz o jej dopasowaniu do indywidualnego pacjenta. Zasady te głoszą, że:

• Należy wprowadzać perforację powierzchni kontaktu, co umożliwia skórze oddychanie i zapobiega jej poceniu. Jest to ważne ze względu na to, że kończyna pacjenta ma stały, długotrwały kontakt z orteza, a więc jej materiały muszą być tak dobrane, aby nie powstawały odparzenia.
• Należy eliminować siły styczne, ponieważ obciążenie musi padać prostopadle do powierzchni skóry aby nie powstawały uszkodzenia skóry takie jak obtarcia, odparzenia i uciski, które sprawią dyskomfort podczas poruszania się lub w nocy w przypadku ortez nocnych.
• Należy zwiększać ramiona oddziaływań, ponieważ im dłuższe ramię oddziaływania siły tym mniejsze siły oddziałujące na struktury kostne, mięśniowe i powłoki skórne
• Należy wprowadzać „adaptowanie się” oddziaływań, gdyż orteza powinna być dobrze dopasowana i przylegać do skóry pacjenta
• Należy stosować zasadę trzech punktów podparcia, która mówi o tym, że siły działające z antagonistycznych stron powinny równoważyć się, co jest niezwykle istotne zwłaszcza w przypadku ortez korygujących.