Lobotomia – co to jest, zastosowanie, skutki uboczne, współczesna psychiatria, metody, medycyna

Lobotomia przedczołowa (leukotomia) to już prawie zapomniana (na szczęście) technika operacyjna z zakresu psychochirurgii. Oznacza to, że w tym przypadku zabieg chirurgiczny miał na celu wyeliminowanie zaburzeń psychicznych.

Budowa mózgu a zachowanie człowieka

Najbardziej rozbudowaną częścią mózgowia człowieka są półkule mózgu – pofałdowane na podobieństwo orzecha włoskiego struktury, pokryte korą mózgową – miejscem bytowania niezliczonej liczby komórek nerwowych (neuronów). Każda półkula dzielona jest na cztery płaty:

• czołowy
• ciemieniowy
• potyliczny
• skroniowy

W obrębie płata czołowego, w jego obszarze najbardziej wysuniętym do przodu (tuż za kością czołową) wyróżnia się szczególny obszar kory, który określany jest terminem – kora przedczołowa. Ten obszar mózgu jest szczególnie silnie rozwinięty u naszego gatunku, a odgrywa on niezwykle istotną rolę w procesach intelektualnych oraz kieruje sposobami zachowania typowymi dla człowieka. Nadmieniona okolica mózgu posiada liczne połączenia (za sprawą pęczków włókien nerwowych) z innymi ośrodkami, np. otrzymuje informacje z ośrodków wzrokowych (płaty potyliczne), czuciowych (płaty ciemieniowe) i równocześnie sama wysyła impulsy do wielu innych ośrodków. Jest więc ona elementem obwodów neuronalnych, po których krążą impulsy, a których niewłaściwe działanie ma miejsce w przebiegu szeregu chorób psychicznych.

Znaczenie kory przedczołowej

Kora przedczołowa odgrywa kluczową rolę w kontrolowaniu emocji – dzięki niej ludzie potrafią np. opanować swoje zachowanie nawet w stanie silnego wzburzenia emocjonalnego. Osoby z uszkodzoną korą przedczołową często stają się impulsywne, mają problemy z samokontrolą, a ponadto mogą wykazywać działania nieadekwatne do sytuacji. Ponadto, opisywany obszar mózgowia uczestniczy w koncentracji uwagi, działaniu pamięci operacyjnej (krótkotrwałej, szczególnie dotyczącej układów przestrzennych), planowaniu oraz przewidywaniu skutków własnych zachowań. U ludzi ośrodki zlokalizowane w tej okolicy umożliwiają sprawne operowanie posiadaną wiedzą i jej usystematyzowanie. Pacjenci z uszkodzeniami mają problemy z dostosowaniem wykonywanych czynności do posiadanych informacji oraz wykazują pewne problemy z uczeniem się.

Zespół płata czołowego

Do uszkodzenia okolicy przedczołowej może dochodzić na skutek urazów mechanicznych, nowotworów mózgu lub udarów. Zmiany, które obserwuje się u chorych dotyczą ich osobowości, zdolności intelektualnych oraz ogólnej aktywności. Najbardziej charakterystyczne zmiany obejmują:

• skłonność do zaniedbywania obowiązków i brak troski o przyszłość
• brak inicjatywy
• zaburzenia nastroju – beztroska, wesołkowatość, euforia, lub przeciwnie: nastrój obniżony, gniewliwy
• impulsywność, brak przewidywania konsekwencji podejmowanych działań
• utrata zdolności planowania i działania według schematu
• osłabienie uczuciowości wyższej
• obniżona aktywność: apatia, bezruch i milczenie

Znaczenie kory przedczołowej w chorobach psychicznych

Jak wspomniano już powyżej, nieprawidłowe działanie obwodów neuronalnych, których kluczowym elementem jest kora przedczołowa, ma miejsce w pewnych chorobach psychicznych. Nadmierna aktywność tego obszaru obserwowana jest u pacjentów z depresją, a przyczyniać się może do występowania takich objawów, towarzyszących tej chorobie, jak natrętne myśli bądź tzw. ruchy przymusowe. Z drugiej strony, u pacjentów ze schizofrenią aktywność kory przedczołowej jest obniżona. Istnieją przypuszczenia, że odgrywa to pewną rolę w pojawianiu się halucynacji. Założenie, że źle działające płaty czołowe są przyczyną wielu problemów psychiatrycznych, było podstawą do opracowania zabiegu lobotomii. Zabieg ten polegał na przecięciu szlaków nerwowych łączących płaty czołowe z resztą mózgowia, tak aby zlikwidować ich domniemany zły wpływ na pozostałe ośrodki nerwowe.

Rys historyczny leukotomii

W pierwszej połowie XX wieku, medycyna nie miała praktycznie żadnych skutecznych form terapii dla pacjentów z ciężkimi zaburzeniami psychicznymi, takimi jak schizofrenia czy głęboka depresja. Stosowane wtedy środki często miały formę nie różniącą się od tortur i nie powodowały ustąpienia objawów. Nic dziwnego, że w tym czasie lekarze chwytali się każdej metody, która dawała nadzieję na ulgę dla pacjentów. Niestety, nierzadko zamiast ulgi stan pacjentów jeszcze się pogarszał. Za twórcę leukotomii uważa się portugalskiego lekarza António Egasa Moniza, który uhonorowany został za to nagrodą Nobla w roku 1949 (którą później próbowano mu odebrać). Pierwszy zabieg wykonany został przez współpracownika Moniza – Pedro de Almeida Limę w roku 1935. Polegał na wstrzyknięciu, przez otwory wywiercone w czaszce, alkoholu etylowego (w celu zniszczenia włókien nerwowych), a pacjentka, według deklaracji Moniza, po zabiegu była spokojniejsza. Za popularyzację metody odpowiadają jednak głównie amerykańscy lekarze: Walter Freeman i James W. Watts. Freeman opracował bardzo prosty sposób przeprowadzenia zabiegu, do którego wykorzystany mógł być szpikulec do lodu.

Jak i kiedy przeprowadzano lobotomię

Przed zabiegiem pacjent był ogłuszany przy pomocy elektrowstrząsu. Następnie, zgodnie z metodą Freemana, szpikulec wbijano przez kość oczodołu, tuż obok gałki ocznej. Gdy metal zagłębił się w tkance mózgu, chirurg poruszał nim w określony sposób, tak aby przeciąć szlaki nerwowe. Początkowo zabieg stosowano u pacjentów z ciężkimi chorobami psychicznymi, szczególnie u schizofreników. Ponadto „leczono” osoby cierpiące na ciężkie depresje, nerwicę natręctw, psychozy, stany lękowe, czy stany maniakalne. Gdy metoda stała się popularna, zakres wskazań znacznie się rozszerzył i obejmował osoby zasadniczo zdrowe, ale np. nadpobudliwe, rozchwiane emocjonalnie. „Leczono” nią trudne dzieci, agresywnych przestępców, a nawet homoseksualistów. Zabieg leukotomii w wielu przypadkach powodował ustąpienie pewnych objawów. Pacjenci stawali się spokojni, znikała agresja i nadpobudliwość. Poza tym skuteczność tego zabiegu była wątpliwa, a liczba efektów niepożądanych znaczna.

Negatywne konsekwencje lobotomii

Biorąc pod uwagę opisane powyżej funkcje płatów czołowych, nie może dziwić, że negatywne konsekwencje zabiegu często były poważne. Powszechnym zjawiskiem było pogorszenie możliwości intelektualnych pacjenta. Często osoby po zabiegu stawały się apatyczne, bierne, pozbawione inicjatywy. Spłyceniu ulegało życie emocjonalne, pojawiały się problemy z koncentracją. Pacjenci odznaczali się brakiem empatii, zahamowań i zdolności do podejmowania decyzji. U wielu mogły pojawić się takie problemy jak: zaburzenia świadomości, problemy z poruszaniem i mówieniem (bełkot), infantylność, nietrzymanie moczu i stolca oraz szereg innych. Niektóre osoby umierały podczas zabiegu. W sumie, na całym świecie przeprowadzono prawdopodobnie ponad sto tysięcy takich operacji. Wśród najbardziej znanych ofiar mody na leukotomię była Rosemary Kennedy, siostra Johna Kennedy’ego, która przeszła zabieg w wieku 23 lat. W jego rezultacie była upośledzona umysłowo, miała problemy z chodzeniem i mówieniem. Resztę życia spędziła w zamkniętym zakładzie opiekuńczym.

Psychochirurgia obecnie

W połowie XX wieku na rynku zaczęły się pojawiać leki psychiatryczne: antydepresanty, przeciwpsychotyczne, przeciwlękowe itd. Okazały się one względnie skuteczną formą terapii, więc stopniowo wyparły kontrowersyjne techniki, takie jak opisywana leukotomia. Jednak nie wszyscy pacjenci dobrze reagują na leczenie farmakologiczne. Wiele osób nie osiąga poprawy stanu klinicznego, lub jest on niewielki. Dlatego obecnie znów podejmuje się próby stosowania technik psychochirurgicznych. Jednak nie przypominają one brutalnego zabiegu jakim była lobotomia. Polegają zazwyczaj na przecinaniu niewielki pasm włókien nerwowych, łączących ściśle określone ośrodki mózgu.